ศิลปหัตถกรรมล้านนา

เครื่องเขินล้านนา

วิถีคนเมืองกับเครื่องเขินล้านนา คำว่า “ เครื่องเขิน ” หมายถึง ภาชนะ เครื่องมือ หรือ ของใช้ ที่ผลิตขึ้นโดยชาวเชียงใหม่ที่มีเชื้อสายสืบมาจากไทเขินแต่โบราณ คำนี้น่าจะบัญญัติขึ้นโดยคนไทยภาคกลาง หรือ ข้าราชการจากส่วนกลางที่ขึ้นมาอยู่ในภาคเหนือเมื่อประมาณ 100 ปีที่แล้ว เพราะว่าคำนี้มิได้ปรากฏอยู่ในภาษาพื้นถิ่นของชาวเชียงใหม่ ชาวเชียงใหม่เรียกชื่อภาชนะของใช้ต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นงานช่างฝีมือประเภทใด ตามลักษณะการใช้งานมากกว่าการระบุถึงวัสดุหรือเทคนิคการผลิต แม้บางครั้งอาจกล่าวถึงบ้าง ถ้าวัสดุนั้นเป็นของมีค่า เช่น ขันเงิน (พานทรงสูงตีจากเนื้อเงินบริสุทธิ์ ) หรือ แอ็บหมากคำ ( ตลับใส่หมากทำด้วยโลหะทองคำ ) ไทเขิน คือ ชนพื้นเมือง หรือ คนกลุ่มตระกูลไท–ลาว ที่ตั้งรกรากสร้างบ้านแปงเมืองอยู่ในที่ราบลุ่มของแม่น้ำเขิน ซึ่งเป็นแม่น้ำที่สำคัญดุจสายเลือดของแคว้นเชียงตุง โดยเชื้อสาย ภาษาพูด วิถีชีวิตความเป็นอยู่ ศิลปวัฒนธรรม ชาวไทเขินเป็นชนกลุ่มหนึ่งในตระกูลไทลื้อที่กระจายอยู่ทั่วไปในลุ่มแม่น้ำโขงตอนกลาง อยู่กันมานับพันปี มีศูนย์กลางการปกครองสำคัญภายใต้การปกครองแบบระบบกษัตริย์ เรียกว่า “ สิบสองปันนา ” มีเมืองเชียงรุ่งเป็นราชธานี แคว้นเชียงตุงมิได้ขึ้นอยู่กับสองสองพันนาโดยตรง แต่มีความสัมพันธ์และผูกพันกันอย่างใกล้ชิด ทั้งทางด้านเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม เจ้านายและราชวงศ์ที่ปกครองเชียงใหม่ เชียงตุงและ เชียงรุ่ง มีความเกี่ยวพันฉันท์เครือญาติ มาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน คำว่า “เขิน” ออกเสียงเป็นสำเนียงพื้นเมืองเชียงตุงว่า “ ขืน” ซึ่งแปลว่า ย้อนขึ้น หรือ ขัดขืน หรือ ฝืน ดังนั้นแม่น้ำที่ไหลผ่านเชียงตุงจึงเรียกว่า “แม่น้ำขืน” เพราะว่าสายน้ำไหลย้อนขึ้นทางเหนือก่อนที่จะรวมเข้ากับแม่น้ำโขง ปัจจุบันเชียงตุงเป็นพื้นที่การปกครองเทียบเท่ากับจังหวัด ตั้งอยู่ในรัฐฉานตะวันออกของประเทศพม่า หรือ เมียนม่าร์ เครื่องเขินในความคิดและความเข้าใจของคนทั่วไปในปัจจุบัน คือภาชนะของใช้หรือของตกแต่งบ้าน ที่มีโครงภายในเป็นเครื่องจักสานทำจากวัสดุไม้ไผ่หวายหรือไม้จริง ภายนอกเคลือบทาด้วยยางจากต้นไม้รักที่มีลักษณะเป็นสีดำเพื่อให้เกิดความคงทน มีคุณสมบัติที่กันน้ำและความชื้นได้เป็นอย่างดี อีกทั้งยังเป็นการเพิ่มความสวยงามให้แก่ผิวของภาชนะด้วย ลักษณะที่มันเงาหรือบางทีปรับเป็นพื้นผิวลักษณะต่างๆ ทำให้น่าสนใจ เครื่องเขินจีนและญี่ปุ่นมีพัฒนาการด้านการตกแต่งผิวอย่างก้าวไกลมากจนเป็นการสร้างสรรเชิงศิลปะระดับสูง มีความวิจิตรพิสดารและความงามอย่างลึกซึ้ง ในอดีต เครื่องเขินที่เป็นของใช้ในครัวเรือนทั่วๆไป นิยมออกแบบให้มีลักษณะแข็งแรงทนทาน แต่มีน้ำหนักเบา ชาวล้านนาแต่เดิมมีที่อยู่อาศัยเป็นเรือนเครื่องผูก มีส่วนประกอบและโครงสร้างเป็นไม้ไผ่เสียส่วนใหญ่ ดังนั้นในวัฒนธรรมการกินอยู่จึงไม่มีเฟอร์นิเจอร์และเครื่องเรือนที่ใหญ่และหนักเทอะทะ คุณสมบัติสำคัญของเครื่องเขิน คือ มีน้ำหนักเบา ยืดหยุ่นบิดตัวได้บ้าง ไม่แตกหักเสียหายอย่างทันทีทันใดเช่นเครื่องปั้นดินเผา วัสดุการผลิตเป็นสิ่งที่เสาะหาได้ง่ายโดยทั่วไปในท้องถิ่นและเทคนิคประกอบกับการตกแต่งไม่สลับซับซ้อนจนเกินไป ในพิธีกรรมต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นพิธีเลี้ยงผีแบบพื้นเมือง หรือพิธีกรรมทางพุทธ แต่เดิมจะต้องใช้ภาชนะเครื่องเขินเกือบทั้งสิ้น ขบวนขันหมากเจ้าบ่าวไปขอลูกสาว หรือขบวนแห่นำเครื่องไทยทานไปถวาย หรือแม้แต่เจ้านายเสด็จไปทางไหน จำต้องมีพานขันดอกเครื่องเขินนำขบวน ชนชั้นสูงไปไหนมาไหนจะมีบ่าวไพร่ยกขันหมาก กระโถน แอ็บยาเส้น พาน คนโท นำมาเป็นแถว ซึ่งล้วนแต่เป็นเครื่องเขินมาก่อน เพิ่งมาปรับเป็นเครื่องโลหะในยุคหลัง ๆ เมื่อไม่นานมานี้ ตามบ้านเรือนรุ่นเก่าในล้านนา เราพบเครื่องเขินของใช้อยู่ตามมุมต่าง ๆ ในตำแหน่งที่มีการใช้สอย เช่น หีบผ้า เอิบ และกล่องใส่ของมีค่าอยู่บนหิ้งหรือฝ้าเพดาน ขันดอกขันไหว้ผีปู่ย่าบรรพบุรุษอยู่ที่หิ้งไหว้ผีหัวนอนของผู้สูงอายุ ขันหมาก ขันเมี่ยงอยู่ที่หน้าเรือนพร้อมทีจะใช้รับแขก ขันโตก ปุงเมล็ดผักพันธุ์พืชอยู่ในห้องครัวไฟ ของใช้เหล่านี้นอกเหนือจากรองรับหน้าที่ปกติในบ้านเรือนแล้ว ยังเป็นสมบัติที่มีไว้อวดไว้แสดง บ้านเรือนใดมีขันหมากลวดลายสวยงามย่อมเป็นเกียรติเป็นศรีแก่เจ้าของเรือน หีบผ้าเจ้าบ่าวเมื่อแห่ไปถึงบ้านเจ้าสาว ย่อมบ่งถึงฐานะความมั่งมีของครอบครัวฝ่ายชาย อีกทั้งลวดลายประดับ ยังบอกถึงรสนิยมและฐานะทางสังคมของผู้เป็นพ่อแม่ งานประเพณีฟ้อนผีมด ผีเม็ง เซ่นไหว้ผีบรรพชนของแต่ละสายตระกูล จำเป็นต้องใช้ภาชนะเซ่นไหว้มากมายในแต่ละครั้ง ญาติพี่น้องเชื้อสายเดียวกันย่อมนำเอาภาชนะขันดอกขันไหว้ของตนมาชุมนุมที่บ้านเจ้าภาพสำหรับพิธีการ ตระกูลใดมีเครื่องเขินขันดอกสวยงามก็เป็นที่โจษขาน ไม่น้อยหน้าวงศ์ตระกูลอื่น สายวงศ์ใดไม่มีภาชนะของใช้ที่วิจิตรงดงาม มักจะเป็นที่ดูถูกดูแคลนในสังคม จำต้องขวนขวายหาเก็บหาเก็บหาซื้อไว้เป็นสมบัติ คัดลอกข้อมูลมาจาก : หนังสือเครื่องเขินในวัฒนธรรมล้านนา เขียนโดย อาจารย์วิถี พานิชพันธ์

โบราณวัตถุในพะเยา

โบราณวัตถุ เช่น ศิลาจารึก เศียรพระพุทธรูป ฯลฯ ในพะเยามีจำนวนมาก นายอำเภอพะเยา คนแรกคือนายคลาย บุษบรรณ (ต่อมาเป็นหลวงสิทธิประศาสน์) ให้นำมากองไว้ที่ที่ว่าการอำเภอพะเยา ครั้งรัชกาลที่ 7 เสด็จพะเยาเมื่อ พ.ศ.2469 ได้แบ่งเป็น 3 ส่วน ส่วนแรกสภาพดีให้นำส่งพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติพระนคร ส่วนที่สองสภาพดีพอสมควร ให้นำส่งพิพิธภัณฑ์ที่ลำพูน ส่วนที่สามชำรุดยังเก็บไว้ที่พะเยา โดยต่อมาราวทศวรรษ 2510 มีผู้นำเศียรพุทธรูปจำนวนหนึ่งจากพะเยาไปไว้ที่วัดอุโมงค์สวนพุทธธรรม เชียงใหม่ พะเยามีพระสงฆ์ 2 องค์เก็บสะสมโบราณวัตถุที่หลงเหลือจำนวนมาก คือ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (ปวง ธมฺมปญฺโญ) เกิดเมื่อวันที่ 11 กรกฏาคม พ.ศ.2460 ที่บ้านสางเหนือ ต.บ้านสาง อ.เมือง จ.พะเยา บรรพชาเมื่อ พ.ศ.2475 อุปสมบทเมื่อ พ.ศ.2481 เริ่มเก็บโบราณวัตถุส่วนที่สามที่ยังเหลืออยู่ในพะเยาในวัดศรีโคมคำตั้งแต่ พ.ศ.2508 ต่อมานับโบราณวัตถุได้ประมาณ 1 ชิ้น ศิลาจารึก ประมาณ 30 ชิ้น ตำรา คัมภีร์ใบลานจำนวนมาก ต่อมาลูกศิษย์ผู้ศรัทธาได้สร้างหอวัฒนธรรมนิทัศน์ ในบริเวณวัดศรีโคมคำเป็นที่จัดแสดงพร้อมจัดพิมพ์หนังสือเกี่ยวกับจารึกเมืองพะเยา และหนังสือประวัติศาสตร์ เมืองพะเยาเผยแพร่หลายเล่ม พระครูอนุรักษ์บุรานันท์ (บุญชื่น ฐิตธมฺโม) เกิด พ.ศ.2482 ที่บ้านแม่ต๋ำสายใน ต.แม่ต๋ำ อ.เมือง จ.พะเยา บรรพชา พ.ศ.2497 อุปสมบท พ.ศ.2503 เก็บรวมรวมโบราณวัตถุไว้ที่วัดแม่ต๋ำเมืองชุม ต่อมาเมื่อดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดลีก็ขนย้ายโบราณวัตถุมาไว้ที่วัดลีเกิดเป็นพิพิธภัณฑ์วัดลี จนถึง พ.ศ.2549 จังหวัดพะเยาได้มีโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) นำโบราณวัตถุในวัดลีจัดทำทะเบียนและจัดแสดงในอาคารเปิดตั้งแต่ พ.ศ.2551 ทั้งหอวัฒนธรรมนิทัศน์วัดศรีโคมคำ และพิพิธภัณฑ์เวียงพะเยา วัดลีถือเป็นแหล่งที่มีโบราณวัตถุเมืองพะเยาที่สำคัญยิ่ง ของดีในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) 1.ศิลาจารึก พะเยามีศิลาจารึกจำนวนมาก หลักที่มีสภาพสมบูรณ์อยู่ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระนคร หลักที่มีสภาพรองลงมาอยู่ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ ลำพูน เมื่อมีการลงทะเบียนจารึกจึงใช้อักษรย่อตามแหล่งที่เก็บ เช่น เก็บไว้ที่ลำพูนก็ลงทะเบียนจารึกว่า “ลพ.” จารึกจากพะเยาหลักหนึ่งคือ ลพ.9 เป็นจารึกสำคัญจารึกรายชื่อกษัตริย์ราชวงศ์มังรายตั้งแต่พญามังรายถึงพญาสามฝั่งแกน และการแต่งตั้งเจ้าเมืองพยาว การสร้างวัดสำคัญในพะเยา เป็นหลักฐานชิ้นสำคัญยืนยันว่า (1)พญาติโลกราช เป็นกษัตริย์องค์ที่ 9 ของราชวงศ์มังราย เพราะพญาสามฝั่งแกน พระราชบิดาของพญาติโลกราช นับพระองค์เป็นกษัตริย์องค์ที่ 8 (2)พญาสามฝั่งแกน ครองราชย์เมื่อ อายุ 13 ปี ด้วยการสนับสนุนของพระนางติโลกจุฑาเทวี มเหสีของพญาแสนเมืองมาผู้อยู่ในตำแหน่งมหาเทวีและอาวเลี้ยง จึงตอบแทนอาวเลี้ยงโดยแต่งตั้งอาวเลี้ยงให้ดำรงตำแหน่งเจ้าสี่หมื่นครอง “เมิงพยาว” (3)เจ้าสี่หมื่น เจ้าเมืองพยาวและมหาเทวี เป็นประธานสร้างวัดพระสุวรรณมหาวิหาร แล้วกัลปนาเป็นที่นา 21,685 แปลง (ราคา 4,686,000)หมากหมื่นคำเศษ ข้าวัด 187 บ้าน 246 เรือน ให้วัดพระสุวรรณมหาวิหาร ในพะเยาทั้งที่วัดศรีโคมคำและวัดลีจึงเหลือจารึกที่ชำรุดแต่ล้วนมีคุณค่า เช่น จารึกลาวงำเมือง (พย.54) เศษจารึกขนาดกว้าง 26.5 ซม. สูง 12 ซม.หนา 5.5 ซม.พบที่วัดสบร่องขุย จารึกด้วยอักษรฝักขามมีชื่อลาวงำเมือง และพญาร่วง แม้ขาดชื่อพญามังรายไปเพราะจารึกชำรุด ก็บ่งบอกให้เห็นว่าเรื่องราวความสัมพันธ์ของสามกษัตริย์เป็นเรื่องที่มีหลักฐานประวัติศาสตร์ประเภทจารึกรองรับเพิ่มเติมจากหลักฐานประเภทตำนาน เช่น ชินกาลมาลินี หรือชินกาลมาลีปกรณ์ จารึกหลักนี้เก็บรักษาไว้ที่วัดลี ต่อมาเมื่อพบเครื่องปั้นดินเผาที่แหล่งเตาเวียงบัว ต.แม่กา อ.เมือง จ.พะเยา ตรวจด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์แล้วพบว่ามีอายุถึงยุคลาวงำเมือง ทำให้ยุคพญางำเมืองมีทั้งหลักฐานเกี่ยวกับการเมืองและเศรษฐกิจ จารึกสำคัญของวัดคือจารึกวัดลี เป็นจารึกอักษรฝักขาม กว้าง 52 ซ.ม. สูง 96 ซ.ม. หนา 17 ซ.ม. ระบุว่า สร้างโดยเจ้าสี่หมื่น ผู้เป็นราชครูของพญายอดเชียงราย เมื่อ พ.ศ.2038 ปีดังกล่าวเป็นปีที่พระเจ้ายอดเชียงรายสวรรคต จึงอาจเป็นการสร้างเพื่อถวายเป็นพระราชกุศล จารึกหลักนี้เป็นหลักฐานสำคัญยืนยันความเป็นมาของวัดลีเช่นเดียวกับจารึกวัดศรีสุพรรณที่เชียงใหม่ ซึ่งพญาเมืองแก้วและพระราชมารดา โปรดฯให้หมื่นจ่าคำรังการสร้างวัด เมื่อ พ.ศ.2043 ซึ่งมีวัดจำนวนไม่มากที่พบจารึกประวัติวัด 2.จารึกและพระพุทธรูปที่พบที่วัดติโลกอาราม กลางกว๊านพะเยา กว๊านพะเยาเพิ่งเป็นแหล่งน้ำขนาดใหญ่กลางเมืองพะเยาตั้งแต่ พ.ศ.2482 เมื่อมีการสร้างประตูกั้นน้ำที่สถานีประมงน้ำจืดพะเยา ช่วงก่อนหน้านั้นเป็นเส้นทางผ่านของน้ำแม่อิง น้ำแม่ใส น้ำแม่ไฮมีหนองน้ำ เช่น หนองเต่า หนองเอี้ยง ฯลฯ และมีวัดร้างหลายวัด เมื่อครั้งน้ำเต็มกว๊าน ในปี พ.ศ.2550 กรมศิลปากรได้สำรวจโบราณคดีใต้น้ำพบร่องรอยวัดร้าง หนองน้ำที่สำคัญได้พบจารึกแผ่นหินทรายสีเทาคล้ายใบเสมา สภาพชำรุด ขนาดกว้าง 36 ซ.ม. สูง 30 ซ.ม. หนา 7 ซ.ม. เมื่อวันที่ 9 ก.พ. 2550 ณ บริเวณเนินสันธาตุ ใกล้ท้ายบ้านร่องไฮ ต.แม่ใส อ.เมือง จ.พะเยา เดิมชาวบ้านเรียกสันธาตุ หรือวัดบวกสี่แจ่ง เมื่อพบจารึกก็ทราบชื่อวัดแห่งนี้ว่าชื่อ วัดติโลกอาราม ครั้นนั้นได้นำจารึกและพระพุทธรูปที่พบจากวัดติโลกอารามไปเก็บรักษาที่พิพิธภัณฑ์วัดลี มีการฟื้นวัดติโลกอารามเป็นวัดกลางกว๊านพะเยาเป็นสถานที่ทำบุญเวียนเทียนกลางกว๊านในวันมาฆบูชา (เป็งเดือนห้า) ตั้งแต่นั้นมา จารึกที่พบ ณ เนินสันธาตุ กลางกว๊านพะเยาเขียนด้วยอักษรฝักขาม เขียน 2 ด้าน ด้านหนึ่งเหลือ 11 บรรทัด อีกด้านเหลือ 12 บรรทัด กล่าวถึงความเป็นมาของการสร้างวัดติโลกอาราม ที่หนองเตา สมัยพระญายุธิษฐิระ “ลูกพระเป็นเจ้า”(โอรสบุญธรรม) ของพระเจ้าติโลกราช มีการผูกพัทธสีมาและบวชพระภิกษุ 4 รูป ครั้งนั้น พระเป็นเจ้า(พระเจ้าติโลกราช) ได้ถวายพระพุทธรูป 1 องค์ พร้อมถวายที่นา เงินจำนวน 1 ล้านเบี้ย ข้าวัดจำนวน 5 ครัว โดยมีรายชื่อพระสังฆาธิการจากหลายวัดในเมืองพะเยา ผู้สนใจจารึกหลักนี้เข้าชมได้ที่พิพิธภัณฑ์วัดลี โดยมีคำอ่านติดไว้ที่แท่นตั้งทุกหลักที่จัดแสดง ช่วงปลายปี พ.ศ.2558-พ.ศ.2559 ประเทศไทยประสบภัยเอลนีโญเกิดความแห้งแล้งหนัก บริเวณกว๊านพะเยา น้ำแห้ง กลายเป็นบ่อโคลน มองเห็นเนินดินที่เป็นซากโบราณสถาน โบราณวัตถุจำนวนมาก หลายแห่งในการสำรวจเมื่อเมษายน 2559 พบร่องรอยวัดโลกติลกสังฆาราม วัดโบราณขนาดใหญ่อยู่ไม่ไกลจากวัดติโลกอาราม ค่อนไปทางเหนือ พบฐานเสาวิหารทำด้วยหินทราย กระเบื้องดินขอ เศษเครื่องปั้นดินเผาเคลือบ ส่วนหนึ่งมาจากแหล่งเตาบ้านโป่งแดง อ.พาน จ.เชียงราย แหล่งเตาเวียงกาหลง อ.เวียงป่าเป้า จ.เชียงราย พบร่องน้ำที่ไหลลงน้ำแม่อิง พบร่องรอยหนองใหญ่ที่เรียกว่า “หนองเต่า” พ.ศ.2560 กรมศิลปากรมีโครงการขุดค้นและขุดแต่งทางโบราณคดีบ้านร้องไฮ ต.แม่ใส อ.เมือง จ.พะเยา บริเวณริมกว๊านพะเยาด้านใต้ โดยเฉพาะบริเวณที่ชาวบ้านเรียกว่า “สันธาตุหน่อแก้ว” พบฐานวิหารขนาดใหญ่ ฐานอุโบสถโดยมีพัทธสีมาหัวรูปบัวตูมเรียงราย พบพระพุทธรูปบนฐานชุกชีประมาณ 4 องค์ นอนทับกัน ต้นปี พ.ศ.2561 คุณวิวรรณ แสงจันทร์ นักโบราณคดีนำผู้เขียน และ ศ.สรัสวดี ชมแหล่งโบราณคดีบ้านร่องไฮ และบริเวณที่พบพระพุทธรูปบนฐานชุกชี เห็นว่าเป็นจุดแข็งอีกจุดหนึ่งนอกเหนือจากวัดติโลกอารามกลางกว๊านแล้ว บริเวณนี้ควรได้รับการอนุรักษ์และพัฒนาเพื่อให้คนในเมืองพะเยาและผู้สนใจเข้ามานมัสการ โดยต้องมีงบประมาณจำนวนหนึ่งสำหรับป้องกันน้ำท่วม แต่โครงการขุดค้นและขุดแต่งก็ต้องดำเนินการตามขั้นตอน โดยมีการนำพระพุทธรูปและโบราณวัตถุทั้งหมดขึ้นเก็บรักษาไว้ที่หอจดหมายเหตุฯ พะเยา เพื่อเตรียมนำส่งเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ เชียงแสนตามระเบียบของกรมศิลปากรต่อไป เมื่อผู้เขียนได้เห็นจารึกและพระพุทธรูปของวัดติโลกอารามที่เก็บรักษาและจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์วัดลีเมื่องานเป็งเดือนห้า จึงมีความคิดใคร่ขอเสนอต่อจังหวัดพะเยา ให้ทำหนังสือราชการถึงกรมศิลปากร ขออนุญาต “ยืม” พระพุทธรูปและโบราณวัตถุที่พบในบริเวณที่ชาวบ้านเรียกว่า “สันธาตุหน่อแก้ว” จัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว วัดลี เพื่อประโยชน์ในการศึกษาประวัติศาสตร์และโบราณคดีเวียงพะเยาของคนในพะเยา เพราะทั้งวัดติโลกอาราม และบริเวณริมกว๊านที่ชาวบ้านเรียก “สันธาตุหน่อแก้ว” และแหล่งโบราณคดีบ้านร่องไฮ อาจเป็นเขตที่เรียกว่า “โลกติลกสังฆาราม” โดยมีวัดใหญ่อีกวัดคือ วัดโลกติลกสังฆารามในบริเวณกว๊าน รอการฟื้นฟู อาณาบริเวณดังกล่าวเป็นยุคสมัยที่พระเจ้าติโลกราชกษัตริย์แห่งล้านนาโปรดฯให้พระญายุธิษฐิระ เจ้าเมืองสองแควที่เข้ามาสวาภิภักดิ์ดำรงตำแหน่งเจ้าสี่หมื่นปกครองพะเยา เป็นการเพิ่มจุดแข็งของเมืองพะเยาก่อนที่จะมีการส่งพระพุทธรูปที่พบเข้าเก็บรักษาในพิพิธภัณฑ์เชียงแสนตามระเบียบของกรมศิลปากร 3.พระบฏหรือพระบต ที่เขียนเรื่องราวทศชาติชาดก สมัยเทศาภิบาล โดยทั่วไป “พระบฏ”หรือพระบต เป็นภาพเขียนพระพุทธเจ้าบนแผ่นผ้าองค์เดียว เช่น พระบตของวัดป่าชี่(อ่านว่าวัดป่าจี้) จ.เชียงใหม่ ซึ่งนำมาใช้ในพิธีไหว้ผีปู่เสะย่าเสะทุกปี หรืออาจมีพระสาวกองค์สำคัญคือพระโมคคัลลานะและพระสารีบุตรอยู่ข้างพระพุทธองค์ ดังเช่น พระบต ของวัดพระนอนขอนม่วง อำเภอแม่ริม จ.เชียงใหม่ ซึ่งพระเจ้าอินทวโรรสกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมีโปรดฯ ให้ปักบนแผ่นผ้าถวายวัด แต่พระบตในพิพิธภัณฑ์เวียง พยาว วัดลีจัดแสดงแตกต่างจากทุกแห่งที่เคยเห็นมา เพราะพระบตที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว วัดลีเป็นภาพเขียนเรื่องทศชาติชาดกบนแผ่นผ้า เป็นภาพเขียนบนแผ่นผ้าในสมัยเทศาภิบาล ดังนั้นตัวเอกในแต่ละชาติมีคนแต่งกายชุดข้าราชการสยามแทรกอยู่ด้วย ผู้เขียนภาพคงเป็นไทใหญ่ในพะเยาเพราะเขียนคำอธิบายภาพด้วยภาษาไทใหญ่และหลายภาพมีชาวบ้านแต่งกายชุดไทใหญ่ หากนับว่าภาพเขียนทศชาติบนแผ่นผ้าเป็น “พระบต” ตามคำอธิบายงานที่จัดแสดงก็นับเป็นพระบตหรือพระบฏ ที่มีเรื่องราวทศชาติชาดกและแทรกยุคสมัยเทศาภิบาลชุดแรกที่ได้พบ รองศาสตราจารย์สมโชติ อ๋องสกุล ที่ปรึกษาด้านประวัติศาสตร์ โครงการจัดทำแผนและผังแม่บทการอนุรักษ์และพัฒนาเมืองเก่า พะเยา 1 โบราณวัตถุในพะเยา โบราณวัตถุ เช่น ศิลาจารึก เศียรพระพุทธรูป ฯลฯ ในพะเยามีจำนวนมาก นายอำเภอพะเยา คนแรกคือนายคลาย บุษบรรณ (ต่อมาเป็นหลวงสิทธิประศาสน์) ให้นำมากองไว้ที่ที่ว่าการอำเภอพะเยา ครั้งรัชกาลที่ 7 เสด็จพะเยาเมื่อ พ.ศ.2469 ได้แบ่งเป็น 3 ส่วน ส่วนแรกสภาพดีให้นำส่งพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติพระนคร ส่วนที่สองสภาพดีพอสมควร ให้นำส่งพิพิธภัณฑ์ที่ลำพูน ส่วนที่สามชำรุดยังเก็บไว้ที่พะเยา โดยต่อมาราวทศวรรษ 2510 มีผู้นำเศียรพุทธรูปจำนวนหนึ่งจากพะเยาไปไว้ที่วัดอุโมงค์สวนพุทธธรรม เชียงใหม่ พะเยามีพระสงฆ์ 2 องค์เก็บสะสมโบราณวัตถุที่หลงเหลือจำนวนมาก คือ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (ปวง ธมฺมปญฺโญ) เกิดเมื่อวันที่ 11 กรกฏาคม พ.ศ.2460 ที่บ้านสางเหนือ ต.บ้านสาง อ.เมือง จ.พะเยา บรรพชาเมื่อ พ.ศ.2475 อุปสมบทเมื่อ พ.ศ.2481 เริ่มเก็บโบราณวัตถุส่วนที่สามที่ยังเหลืออยู่ในพะเยาในวัดศรีโคมคำตั้งแต่ พ.ศ.2508 ต่อมานับโบราณวัตถุได้ประมาณ 1 ชิ้น ศิลาจารึก ประมาณ 30 ชิ้น ตำรา คัมภีร์ใบลานจำนวนมาก ต่อมาลูกศิษย์ผู้ศรัทธาได้สร้างหอวัฒนธรรมนิทัศน์ ในบริเวณวัดศรีโคมคำเป็นที่จัดแสดงพร้อมจัดพิมพ์หนังสือเกี่ยวกับจารึกเมืองพะเยา และหนังสือประวัติศาสตร์ เมืองพะเยาเผยแพร่หลายเล่ม พระครูอนุรักษ์บุรานันท์ (บุญชื่น ฐิตธมฺโม) เกิด พ.ศ.2482 ที่บ้านแม่ต๋ำสายใน ต.แม่ต๋ำ อ.เมือง จ.พะเยา บรรพชา พ.ศ.2497 อุปสมบท พ.ศ.2503 เก็บรวมรวมโบราณวัตถุไว้ที่วัดแม่ต๋ำเมืองชุม ต่อมาเมื่อดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดลีก็ขนย้ายโบราณวัตถุมาไว้ที่วัดลีเกิดเป็นพิพิธภัณฑ์วัดลี จนถึง พ.ศ.2549 จังหวัดพะเยาได้มีโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) นำโบราณวัตถุในวัดลีจัดทำทะเบียนและจัดแสดงในอาคารเปิดตั้งแต่ พ.ศ.2551 ทั้งหอวัฒนธรรมนิทัศน์วัดศรีโคมคำ และพิพิธภัณฑ์เวียงพะเยา วัดลีถือเป็นแหล่งที่มีโบราณวัตถุเมืองพะเยาที่สำคัญยิ่ง ของดีในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) 1.ศิลาจารึก พะเยามีศิลาจารึกจำนวนมาก หลักที่มีสภาพสมบูรณ์อยู่ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระนคร หลักที่มีสภาพรองลงมาอยู่ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ ลำพูน เมื่อมีการลงทะเบียนจารึกจึงใช้อักษรย่อตามแหล่งที่เก็บ เช่น เก็บไว้ที่ลำพูนก็ลงทะเบียนจารึกว่า “ลพ.” จารึกจากพะเยาหลักหนึ่งคือ ลพ.9 เป็นจารึกสำคัญจารึกรายชื่อกษัตริย์ราชวงศ์มังรายตั้งแต่พญามังรายถึงพญาสามฝั่งแกน และการแต่งตั้งเจ้าเมืองพยาว การสร้างวัดสำคัญในพะเยา เป็นหลักฐานชิ้นสำคัญยืนยันว่า (1)พญาติโลกราช เป็นกษัตริย์องค์ที่ 9 ของราชวงศ์มังราย เพราะพญาสามฝั่งแกน พระราชบิดาของพญาติโลกราช นับพระองค์เป็นกษัตริย์องค์ที่ 8 (2)พญาสามฝั่งแกน ครองราชย์เมื่อ อายุ 13 ปี ด้วยการสนับสนุนของพระนางติโลกจุฑาเทวี มเหสีของพญาแสนเมืองมาผู้อยู่ในตำแหน่งมหาเทวีและอาวเลี้ยง จึงตอบแทนอาวเลี้ยงโดยแต่งตั้งอาวเลี้ยงให้ดำรงตำแหน่งเจ้าสี่หมื่นครอง “เมิงพยาว” (3)เจ้าสี่หมื่น เจ้าเมืองพยาวและมหาเทวี เป็นประธานสร้างวัดพระสุวรรณมหาวิหาร แล้วกัลปนาเป็นที่นา 21,685 แปลง (ราคา 4,686,000)หมากหมื่นคำเศษ ข้าวัด 187 บ้าน 246 เรือน ให้วัดพระสุวรรณมหาวิหาร ในพะเยาทั้งที่วัดศรีโคมคำและวัดลีจึงเหลือจารึกที่ชำรุดแต่ล้วนมีคุณค่า เช่น จารึกลาวงำเมือง (พย.54) เศษจารึกขนาดกว้าง 26.5 ซม. สูง 12 ซม.หนา 5.5 ซม.พบที่วัดสบร่องขุย จารึกด้วยอักษรฝักขามมีชื่อลาวงำเมือง และพญาร่วง แม้ขาดชื่อพญามังรายไปเพราะจารึกชำรุด ก็บ่งบอกให้เห็นว่าเรื่องราวความสัมพันธ์ของสามกษัตริย์เป็นเรื่องที่มีหลักฐานประวัติศาสตร์ประเภทจารึกรองรับเพิ่มเติมจากหลักฐานประเภทตำนาน เช่น ชินกาลมาลินี หรือชินกาลมาลีปกรณ์ จารึกหลักนี้เก็บรักษาไว้ที่วัดลี ต่อมาเมื่อพบเครื่องปั้นดินเผาที่แหล่งเตาเวียงบัว ต.แม่กา อ.เมือง จ.พะเยา ตรวจด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์แล้วพบว่ามีอายุถึงยุคลาวงำเมือง ทำให้ยุคพญางำเมืองมีทั้งหลักฐานเกี่ยวกับการเมืองและเศรษฐกิจ จารึกสำคัญของวัดคือจารึกวัดลี เป็นจารึกอักษรฝักขาม กว้าง 52 ซ.ม. สูง 96 ซ.ม. หนา 17 ซ.ม. ระบุว่า สร้างโดยเจ้าสี่หมื่น ผู้เป็นราชครูของพญายอดเชียงราย เมื่อ พ.ศ.2038 ปีดังกล่าวเป็นปีที่พระเจ้ายอดเชียงรายสวรรคต จึงอาจเป็นการสร้างเพื่อถวายเป็นพระราชกุศล จารึกหลักนี้เป็นหลักฐานสำคัญยืนยันความเป็นมาของวัดลีเช่นเดียวกับจารึกวัดศรีสุพรรณที่เชียงใหม่ ซึ่งพญาเมืองแก้วและพระราชมารดา โปรดฯให้หมื่นจ่าคำรังการสร้างวัด เมื่อ พ.ศ.2043 ซึ่งมีวัดจำนวนไม่มากที่พบจารึกประวัติวัด 2.จารึกและพระพุทธรูปที่พบที่วัดติโลกอาราม กลางกว๊านพะเยา กว๊านพะเยาเพิ่งเป็นแหล่งน้ำขนาดใหญ่กลางเมืองพะเยาตั้งแต่ พ.ศ.2482 เมื่อมีการสร้างประตูกั้นน้ำที่สถานีประมงน้ำจืดพะเยา ช่วงก่อนหน้านั้นเป็นเส้นทางผ่านของน้ำแม่อิง น้ำแม่ใส น้ำแม่ไฮมีหนองน้ำ เช่น หนองเต่า หนองเอี้ยง ฯลฯ และมีวัดร้างหลายวัด เมื่อครั้งน้ำเต็มกว๊าน ในปี พ.ศ.2550 กรมศิลปากรได้สำรวจโบราณคดีใต้น้ำพบร่องรอยวัดร้าง หนองน้ำที่สำคัญได้พบจารึกแผ่นหินทรายสีเทาคล้ายใบเสมา สภาพชำรุด ขนาดกว้าง 36 ซ.ม. สูง 30 ซ.ม. หนา 7 ซ.ม. เมื่อวันที่ 9 ก.พ. 2550 ณ บริเวณเนินสันธาตุ ใกล้ท้ายบ้านร่องไฮ ต.แม่ใส อ.เมือง จ.พะเยา เดิมชาวบ้านเรียกสันธาตุ หรือวัดบวกสี่แจ่ง เมื่อพบจารึกก็ทราบชื่อวัดแห่งนี้ว่าชื่อ วัดติโลกอาราม ครั้นนั้นได้นำจารึกและพระพุทธรูปที่พบจากวัดติโลกอารามไปเก็บรักษาที่พิพิธภัณฑ์วัดลี มีการฟื้นวัดติโลกอารามเป็นวัดกลางกว๊านพะเยาเป็นสถานที่ทำบุญเวียนเทียนกลางกว๊านในวันมาฆบูชา (เป็งเดือนห้า) ตั้งแต่นั้นมา จารึกที่พบ ณ เนินสันธาตุ กลางกว๊านพะเยาเขียนด้วยอักษรฝักขาม เขียน 2 ด้าน ด้านหนึ่งเหลือ 11 บรรทัด อีกด้านเหลือ 12 บรรทัด กล่าวถึงความเป็นมาของการสร้างวัดติโลกอาราม ที่หนองเตา สมัยพระญายุธิษฐิระ “ลูกพระเป็นเจ้า”(โอรสบุญธรรม) ของพระเจ้าติโลกราช มีการผูกพัทธสีมาและบวชพระภิกษุ 4 รูป ครั้งนั้น พระเป็นเจ้า(พระเจ้าติโลกราช) ได้ถวายพระพุทธรูป 1 องค์ พร้อมถวายที่นา เงินจำนวน 1 ล้านเบี้ย ข้าวัดจำนวน 5 ครัว โดยมีรายชื่อพระสังฆาธิการจากหลายวัดในเมืองพะเยา ผู้สนใจจารึกหลักนี้เข้าชมได้ที่พิพิธภัณฑ์วัดลี โดยมีคำอ่านติดไว้ที่แท่นตั้งทุกหลักที่จัดแสดง ช่วงปลายปี พ.ศ.2558-พ.ศ.2559 ประเทศไทยประสบภัยเอลนีโญเกิดความแห้งแล้งหนัก บริเวณกว๊านพะเยา น้ำแห้ง กลายเป็นบ่อโคลน มองเห็นเนินดินที่เป็นซากโบราณสถาน โบราณวัตถุจำนวนมาก หลายแห่งในการสำรวจเมื่อเมษายน 2559 พบร่องรอยวัดโลกติลกสังฆาราม วัดโบราณขนาดใหญ่อยู่ไม่ไกลจากวัดติโลกอาราม ค่อนไปทางเหนือ พบฐานเสาวิหารทำด้วยหินทราย กระเบื้องดินขอ เศษเครื่องปั้นดินเผาเคลือบ ส่วนหนึ่งมาจากแหล่งเตาบ้านโป่งแดง อ.พาน จ.เชียงราย แหล่งเตาเวียงกาหลง อ.เวียงป่าเป้า จ.เชียงราย พบร่องน้ำที่ไหลลงน้ำแม่อิง พบร่องรอยหนองใหญ่ที่เรียกว่า “หนองเต่า” พ.ศ.2560 กรมศิลปากรมีโครงการขุดค้นและขุดแต่งทางโบราณคดีบ้านร้องไฮ ต.แม่ใส อ.เมือง จ.พะเยา บริเวณริมกว๊านพะเยาด้านใต้ โดยเฉพาะบริเวณที่ชาวบ้านเรียกว่า “สันธาตุหน่อแก้ว” พบฐานวิหารขนาดใหญ่ ฐานอุโบสถโดยมีพัทธสีมาหัวรูปบัวตูมเรียงราย พบพระพุทธรูปบนฐานชุกชีประมาณ 4 องค์ นอนทับกัน ต้นปี พ.ศ.2561 คุณวิวรรณ แสงจันทร์ นักโบราณคดีนำผู้เขียน และ ศ.สรัสวดี ชมแหล่งโบราณคดีบ้านร่องไฮ และบริเวณที่พบพระพุทธรูปบนฐานชุกชี เห็นว่าเป็นจุดแข็งอีกจุดหนึ่งนอกเหนือจากวัดติโลกอารามกลางกว๊านแล้ว บริเวณนี้ควรได้รับการอนุรักษ์และพัฒนาเพื่อให้คนในเมืองพะเยาและผู้สนใจเข้ามานมัสการ โดยต้องมีงบประมาณจำนวนหนึ่งสำหรับป้องกันน้ำท่วม แต่โครงการขุดค้นและขุดแต่งก็ต้องดำเนินการตามขั้นตอน โดยมีการนำพระพุทธรูปและโบราณวัตถุทั้งหมดขึ้นเก็บรักษาไว้ที่หอจดหมายเหตุฯ พะเยา เพื่อเตรียมนำส่งเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ เชียงแสนตามระเบียบของกรมศิลปากรต่อไป เมื่อผู้เขียนได้เห็นจารึกและพระพุทธรูปของวัดติโลกอารามที่เก็บรักษาและจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์วัดลีเมื่องานเป็งเดือนห้า จึงมีความคิดใคร่ขอเสนอต่อจังหวัดพะเยา ให้ทำหนังสือราชการถึงกรมศิลปากร ขออนุญาต “ยืม” พระพุทธรูปและโบราณวัตถุที่พบในบริเวณที่ชาวบ้านเรียกว่า “สันธาตุหน่อแก้ว” จัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว วัดลี เพื่อประโยชน์ในการศึกษาประวัติศาสตร์และโบราณคดีเวียงพะเยาของคนในพะเยา เพราะทั้งวัดติโลกอาราม และบริเวณริมกว๊านที่ชาวบ้านเรียก “สันธาตุหน่อแก้ว” และแหล่งโบราณคดีบ้านร่องไฮ อาจเป็นเขตที่เรียกว่า “โลกติลกสังฆาราม” โดยมีวัดใหญ่อีกวัดคือ วัดโลกติลกสังฆารามในบริเวณกว๊าน รอการฟื้นฟู อาณาบริเวณดังกล่าวเป็นยุคสมัยที่พระเจ้าติโลกราชกษัตริย์แห่งล้านนาโปรดฯให้พระญายุธิษฐิระ เจ้าเมืองสองแควที่เข้ามาสวาภิภักดิ์ดำรงตำแหน่งเจ้าสี่หมื่นปกครองพะเยา เป็นการเพิ่มจุดแข็งของเมืองพะเยาก่อนที่จะมีการส่งพระพุทธรูปที่พบเข้าเก็บรักษาในพิพิธภัณฑ์เชียงแสนตามระเบียบของกรมศิลปากร 3.พระบฏหรือพระบต ที่เขียนเรื่องราวทศชาติชาดก สมัยเทศาภิบาล โดยทั่วไป “พระบฏ”หรือพระบต เป็นภาพเขียนพระพุทธเจ้าบนแผ่นผ้าองค์เดียว เช่น พระบตของวัดป่าชี่(อ่านว่าวัดป่าจี้) จ.เชียงใหม่ ซึ่งนำมาใช้ในพิธีไหว้ผีปู่เสะย่าเสะทุกปี หรืออาจมีพระสาวกองค์สำคัญคือพระโมคคัลลานะและพระสารีบุตรอยู่ข้างพระพุทธองค์ ดังเช่น พระบต ของวัดพระนอนขอนม่วง อำเภอแม่ริม จ.เชียงใหม่ ซึ่งพระเจ้าอินทวโรรสกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมีโปรดฯ ให้ปักบนแผ่นผ้าถวายวัด แต่พระบตในพิพิธภัณฑ์เวียง พยาว วัดลีจัดแสดงแตกต่างจากทุกแห่งที่เคยเห็นมา เพราะพระบตที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว วัดลีเป็นภาพเขียนเรื่องทศชาติชาดกบนแผ่นผ้า เป็นภาพเขียนบนแผ่นผ้าในสมัยเทศาภิบาล ดังนั้นตัวเอกในแต่ละชาติมีคนแต่งกายชุดข้าราชการสยามแทรกอยู่ด้วย ผู้เขียนภาพคงเป็นไทใหญ่ในพะเยาเพราะเขียนคำอธิบายภาพด้วยภาษาไทใหญ่และหลายภาพมีชาวบ้านแต่งกายชุดไทใหญ่ หากนับว่าภาพเขียนทศชาติบนแผ่นผ้าเป็น “พระบต” ตามคำอธิบายงานที่จัดแสดงก็นับเป็นพระบตหรือพระบฏ ที่มีเรื่องราวทศชาติชาดกและแทรกยุคสมัยเทศาภิบาลชุดแรกที่ได้พบ รองศาสตราจารย์สมโชติ อ๋องสกุล ที่ปรึกษาด้านประวัติศาสตร์ โครงการจัดทำแผนและผังแม่บทการอนุรักษ์และพัฒนาเมืองเก่า พะเยา 1

พบทั้งหมด 13 รายการ

ฝาลายอำ

เครื่องเขินในวัฒนธรรมล้านนา

ตุงตั๋วเปิ้ง

กุบ

โคมผัด โคมยี่เป็งโบราณ

น้ำต้นกับตำนานเเละความเชื่อ

เครื่องเขินล้านนา

พระเจ้าไม้

โบราณวัตถุในพะเยา

ขั้นตอนการตัดตุงไส้หมู

พระเจ้าไม้ (3) - 29 สิงหาคม 2559

พระเจ้าไม้ (2) - 22 สิงหาคม 2559

พระเจ้าไม้ (1) - 15 สิงหาคม 2559