การตั้งถิ่นฐานของชาวล้านนา

สภาพภูมิศาสตร์และสิ่งแวดล้อม

            สภาพสิ่งแวดล้อมมีผลต่อวิถีชีวิตของคนแต่ละพื้นที่เป็นอย่างมาก ในท้องถิ่นต่างๆ  มักรู้จัก การประยุกต์ใช้วัสดุธรรมชาติที่มีอยู่ในบริเวณนั้นให้เกิดประโยชน์มากที่สุด  ซึ่งต้องสอดคล้องกับสภาพภูมิศาสตร์สิ่งแวดล้อมในที่ตั้งถิ่นฐานนั้นด้วย ถือเป็นการกลั่นกรองทางด้านความคิด  ภูมิปัญญา      และการปรับตัวให้สอดคล้องเหมาะสมกับท้องถิ่นที่อยู่อาศัยได้เป็นอย่างดี

คำว่า  บ้านและเรือน  ในความหมายของชาวล้านนาในอดีตมีความหมายที่แตกต่างกันอย่างชัดเจน  เพราะ “บ้าน” จะหมายถึง  “หมู่บ้าน”  ที่มีการกำหนดอาณาเขต  ทำเลที่ตั้งของเรือนที่ตั้งอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม  ส่วนคำว่า “เรือน”  คือ  “อาคารที่อยู่อาศัย”  ของมนุษย์  ในแต่ละหมู่บ้านต่างก็มีชื่อเรียกแตกต่างกันไปตามลักษณะภูมิประเทศและสิ่งแวดล้อม  เช่น  การตั้งชื่อหมู่บ้านตามแหล่งน้ำที่มี  ห้วย  หนอง  ท่า  สบ  การตั้งชื่อหมู่บ้านบริเวณ  โคก  สัน  ดอย  หลิ่ง  การตั้งชื่อตามพันธุ์ไม้ท้องถิ่นที่มีในแถบนั้น  เช่น  บ้านขี้เหล็ก  บ้านสันคะยอม  บ้านสันผักหวาน  ท่าส้มป่อย  หรือบางครั้งอาจตั้งชื่อหมู่บ้านตามประวัติศาสตร์  เรื่องเล่าและตำนาน  เช่นบ้านนางเหลียว  ตั้งชื่อตามเหตุการณ์ที่นางจามเทวีเหลียวหลังกลับไป  เป็นต้น

เนื่องจากสภาพภูมิศาสตร์ของล้านนาตั้งอยู่ทางตอนปลายของแนวเทือกเขาที่ทอดลงมาจากประเทศจีน  ทำให้มีพื้นที่ราบสลับกับเทือกเขาสูง    ดังนั้นการตั้งถิ่นฐานของชาวล้านนาจึงขึ้นอยู่กับบริเวณที่มีดินและน้ำอุดมสมบูรณ์  ซึ่งมักสร้างเมืองตาม  “ แอ่ง”  ใหญ่ๆ  เช่น  แอ่งเชียงใหม่-ลำพูน  แอ่งลำปาง  เป็นต้น  แอ่งเหล่านี้ตั้งอยู่ระหว่างเทือกเขา  มีลักษณะเป็นพื้นที่ราบกว้างใหญ่และมีแม่น้ำไหลผ่าน  ซึ่งการเกิดขึ้นของเมืองก็จะกระจุกตัวอยู่ตามเส้นทางแม่น้ำสายหลัก  และแม่น้ำสาขา  เพื่อใช้น้ำในการอุปโภคบริโภคตลอดจนใช้ในการเพาะปลูก